Ở cái tuổi “xưa nay hiếm” nhưng niềm đam mê, sáng tạo từ những gốc tre vẫn không ngừng tuôn chảy trong lão. Hình ảnh những rặng tre ngà ở miền quê thanh bình đã ăn sâu vào tâm trí lão. Kể từ khi từ giã sự nghiệp giáo dục, trở về với quê hương lão đã miệt mài sáng tạo, hoá rồng cho những gốc tre mà người dân nơi đây vẫn thường dùng để làm củi đốt cho sinh hoạt thường ngày.

Kẻ độc hành săn lùng… “cổ vật”

Lão Mưu nguyên là giảng viên, trưởng bộ môn triết học, lý luận Mác Lê Nin của trường Đại học Nông nghiệp 2 (tiền thân Đại học Nông lâm Huế), nghỉ hưu từ năm 1981. Mối căn duyên đưa đẩy ông đến với nghề hóa kiếp rồng tre cũng thật lạ lùng. “Nhiều lúc, nhà giàu có điều kiện mua sắm đủ các loại đồ chơi nghệ thuật đắt tiền về trang trí trong gia đình và mua tặng bạn bè, người thân, còn những người nghèo khó thì lại không có điều kiện như vậy. Tui nghĩ rằng, về hưu là quãng thời gian nhàn rỗi nhiều nhất phải làm được một cái gì đó cho ra hồn, vừa để cho vui cửa, vui nhà và vui đời. Thế rồi, tui quyết định làm con rồng tre giống như cái tên làng “Long Hội” (rồng hội tụ - PV) khi xưa” - lão Mưu nhớ lại.

Không phải ngẫu nhiên, để có được kỹ thuật “hành nghề”, lão Mưu đã bôn ba, lăn lộn suốt hàng năm trời, tìm đến một số nghệ nhân hội họa nổi tiếng ở miền đất xứ Nghệ xin học thêm. “Năm 1983, khi đã nắm khá vững chắc những kỹ thuật cơ bản, tui chính thức bắt tay vào làm con rồng tre đầu tiên. Đây là một loại hình nghệ thuật cổ truyền rất độc đáo, nguyên vật liệu lại sẵn có ở ngay bên cạnh nhà mình, hàng xóm mình mà lại không hề phải mất tiền mua…” - lão tâm sự.

Ngày lại qua ngày, lão một mình độc hành khắp các xóm làng ở các huyện miền núi dãy đất miền Trung săn lùng những gốc tre, cành tre, thân cây tre, có bóng dáng hình đầu rồng, râu rồng, đuôi rồng là xin cho kỳ được mang về tập kết tại sân nhà. Sau đó, lão chọn lọc xử lý tỉ mỉ phần thô, rồi đem ra phơi khô, ngâm xuống hồ nước, ngâm đất bùn khoảng 1 đến 2 tuần, rồi vớt lên đem gác vào chạn bếp phong khói. 

“Muốn làm được rồng thì phải trải qua những công đoạn cơ bản này, để đảm bảo rồng khi thể hiện được săn chắc, toát lên khí thế oai phong của nó và đặc biệt là không hề bị mối mọt xâm nhập”, lão Mưu chia sẻ.

Khi các công đoạn xử lý phần thô đã hoàn tất, lão lại tập trung vào tìm ý tưởng tạo dáng cho từng con rồng, lão tham khảo các sách lịch sử, viết, vẽ liên quan đến loài rồng, kiểu rồng từ trong triều đình cho đến đình, chùa chiền, miếu mạo ở Trung Quốc và Việt Nam để thể hiện ý đồ sáng tạo riêng của mình. 

Lão dựa vào từng loại vật liệu vẽ phác thảo, chắp nối, sắp xếp, liên kết các gốc tre phù hợp với thế rồng trên trời giáng xuống đất như rồng chầu, rồng đáp, rồng leo cây, rồng uốn lượn, rồng bay, rồng ngồi… Với lão, sư tử, hổ, voi hay hạc đều tượng trưng cho một thế, một cách sống riêng của nó nhưng ngưỡng mộ nhất vẫn là con rồng vì nó là biểu tượng cho sức mạnh, sự thông minh, cao thượng… “Tuy nhiên, để làm được một con rồng lớn hoàn chỉnh phải mất ít nhất ba bốn tháng, thậm chí là cả năm trời ròng rã” - lão Mưu cho hay.

Gần 30 năm gắn bó, lão Mưu chưa bao giờ có cảm giác chán nản hoặc ý định bỏ cuộc với nghề làm con rồng tre này, vì với lão, nó đã thẩm thấu vào xương thịt của mình mất rồi, chán làm sao được. Nhiều người dân trong vùng đã đặt cho ông một cái tên khá dí dỏm: “Ông rồng tre”.

Hàng… “không đụng”

Theo nhẩm tính sơ sơ của lão, gần 1.000 tác phẩm rồng trên chất liệu tre với đầy đủ chủng loại, kích cỡ, kiểu dáng, tư thế phong phú khác nhau đã được lão tạo tác. Trong đó có nhiều con rồng mô phỏng rồng thời Lý, Trần, Lê… Lão Mưu còn sáng tạo thêm hàng trăm con sư tử, hạc, voi… hết sức tinh xảo, chân thực và độc đáo đến phi thường.

Trong gian phòng hẹp ở phía đầu nhà, lão Mưu hóm hém kể: “Trong gần trăm sản phẩm, gồm nghê, hạc, voi, hổ, đại bàng, và những hình hài con người giàu cảm xúc như mẹ bồng con, ông dắt cháu… tất cả đều được tui miêu tả dựa trên những hình ảnh có thật mà tui bắt gặp trong đời”. Nhưng trong tâm khảm lão, con rồng là biểu tượng linh thiêng, cao quý, là sức mạnh của người Việt, bản ngã của dân Việt.

Trong hàng chục con rồng tre của mình, lão Mưu đã lựa chọn, chế tác được đủ các tư thế khác nhau gồm rồng bay, rồng chầu, rồng lượn… “Để có được những tuyệt tác rồng như thế là không hề đơn giản. Ngay cả khi đã làm xong rồi, nhưng nhiều lúc rảnh rỗi ngắm lại thấy chưa ưng ý là lại phải tháo ra làm lại, để tạo ra một thế mới hơn, thú vị hơn” - lão Mưu cười phèo trong sự sảng khoái.

Nắng chiều lướt phướt rơi, miên man gió. Câu chuyện lão Mưu “hóa kiếp” rồng tre vẫn chưa dừng lại, lão dẫn tôi lên nhà thờ của dòng họ ở ngay trong vườn nhà, những con rồng tre được lão sơn vàng óng treo lên khắp nhà thờ. Với lão, cặp rồng chầu trên bàn thờ dòng họ có tuổi đời lâu nhất, là một trong số nhưng sản phẩm đầu tay của “ông rồng tre” nơi xứ người miền viên ải này. Nếu như lão không cho biết đó là sản phẩm của mình làm từ tre thì chắc chắn bất cứ ai cũng sẽ bị nhầm rằng, đó là đôi rồng được mua sẵn từ hàng mã ở chợ về.

Nói về việc làm “khác người” gần 30 năm nay của mình, lão Mưu móm mém cười phèo: “Tui chơi rứa cho vui, rồi đam mê khi mô không biết nữa. Giờ mắt đã mờ, tai cũng nghe không được rõ nữa nhưng mà tui vẫn còn mê cái thú này lắm. Cứ khỏe trong người là tui lại đi nhòm ngó những gốc tre của làng xóm rồi xin, mua về làm cho vui. Có rứa tui ăn mới thấy ngon cơm”.

Nỗi lo thất truyền

Từ mấy năm nay rồi, lão Mưu nhiều lần đi vận động con cháu, người dân trong vùng, cả những người thân quen ở xa đến nhà để truyền dạy lại nghề làm rồng tre. “Tuy nhiên, học chưa được tuần lễ, họ đều bỏ về hết vì không ai có trí tưởng tượng và lòng kiên trì với nghề. Nay mai đi về bên kia rồi, tui chỉ lo lắng nhất là cái nghề truyền thống độc đáo này sẽ bị mai một mất thôi” - lão nhẹ lời buồn buồn.

Lão Mưu với những tuyệt tác rồng tre bay lượn đầy thần khí.

Với lão, làm nghệ thuật là phải có sự đam mê, không đam mê không bao giờ làm được. Nghề làm con rồng tre cũng vậy, hết sức khó khăn, phức tạp, từ khâu tìm vật liệu, chọn lọc, lắp ghép, chắp nối, kết cấu làm đi làm lại hàng chục, thậm chí là hàng trăm lần. Vì vậy, người không kiên trì, không có nỗi đam mê nghề nghiệp thực sự sẽ dễ bỏ cuộc giữa đường.

“Tạo thế uốn lượn được một con rồng trên gốc tre là cả một nghệ thuật, không giống như uốn các loại cây cảnh hay động vật khác, nó không có mẫu mã, vừa làm vừa suy nghĩ và tạo dáng, luôn phải có óc tưởng tượng phong phú. Nó đòi hỏi người làm phải cực kì nhẹ nhàng và kiên nhẫn” - lão Mưu tâm sự.

Trong căn nhà nhỏ nép mình dưới sườn đồi non tản, đôi bàn tay của người “nghệ nhân làng quê” uyển chuyển theo từng động tác nắn hàng trăm con rồng là gốc tre, đang ngày đêm miệt mài. Xế chiều, những vạt nắng đã dần tắt, chia tay người nghệ nhân vùng sơn cước… Và thế, lão lại lang thang “thổi hồn” để hóa kiếp cho những kiệt tác rồng tre.

Long Anh

(Sẻ Xanh) - Thế quần thụ tam sơn
Là ba cây kiểng nằm chung trong một chậu to. Còn gọi là tam tài, ba cây kiểng trực thọ đứng gần ngay hàng, cây cao chính giữa, hai cây thấp hơn ở hai bên, nhưng có thể so le một tý, cây to có 5 tàn, hai cây lùn chỉ cần ba tàn, có thể giao cành với nhau làm thế nào ba cây cân đối mới đẹp và ba cây cũng liên kết với nhau, nếu thiếu một trong ba cây là mất hết vẻ đẹp. 

Thế lưỡng long tranh châu
Thế này phải uốn với song thọ trồng chung vào một chậu, uốn đối xứng thành hai con rồng uốn khúc, giao đầu tranh hạt minh châu nằm ở giữa, là thế kiểng cổ thường thấy uốn với hai cây mai chiếu thủy hay cần thăng kim quýt, ngày nay thường uốn với cùm nụm rô nhanh chóng hơn với nòng bằng kẽm, trồng cây lên tới đâu, gài vô tới đó vài ba năm là thành, thân hai con rồng uốn khúc, đấu đầu lại nhìn quả châu, các nhánh làm chân và mây, đuôi ngẩng lên xòe ra như múa rất đẹp.

Thế long đàn phượng vũ
Thế này bay bướm hơn, có nghĩa là chim phượng hòang múa trên mình rồng. Đây là thế có thể uốn với một cây, hoặc hai cây trồng chung một chậu. Phải cây cổ thụ gốc to, uốn nằm trên miệng chậu, gốc ngẩng lên làm đầu rồng. 

Thế long bàn hổ phục
Thế này cũng có thể uốn với một cây kiểng to có hai thân hoặc với hai cây trồng chung một chậu.Thế long bàn hổ phục có nghiã là rồng nằm uốn khúc và hổ cũng nằm sát đất chịu khuất phục để chầu chủ nhân. 

Thế long mã hồi đầu
Thế này gồm hai cây to riêng biệt hay cùng gốc, nhưng một cây cao một cây thấp, rễ xòe ra theo chân thú, cây thấp thân to, ngắn nằm ngang, ngọn làm đầu ngẩng lên, không tàn nhánh, tạo dáng con ngựa nằm quay đầu trở lên. Cây cao uốn thân long, cong cong văn vẹo, phân chi theo lối tứ diện, xòe ra bốn phía làm chân và mây, ngọn uốn tàn to như bông sen rồi bẻ cúp xuống làm đầu rồng quay trở lại. 

Thế song thụ
Bây giờ đến thế có hai cây trồng chung trong một chậu. Thế song thụ còn có thể song xiêu, hai cây to cao như huynh đệ, nhưng đều bị gió xô đổ ngã về một bên, hoặc một cây ngã bên này, một cây ngã về bên kia, theo chiều đối nghịch nhau để giữ thăng bằng, cành nhánh đều phân theo lối chi tiết, ngọn vươn thẳng lên và hồi đầu. 

Thế phụ tử giao chi
Thế này y như thế phụ tử, nhưng phần nhánh cuả hai cha con có thêm phần quấn quýt, ôm lấy nhau, mặc dù cha con, nhưng yêu thương trìu mến y như tình yêu thương dịu dàng cuả mẹ con. Thế này câu tử có thể to cao hơn và có một nhánh quyện lấy cây phụ nên gọi phụ tử giao chi.Các thế khác như huynh đệ, tỷ muội, đồng khoa...

Thế phụ tử
Thế này cũng y như thế mẫu tử, nhưng cây phụ, nhưng cây cha phải to cao và đứng thẳng hơn cây mẫu, tạo vóc dáng cuả người cha, ít dịu dàng hơn, cứng rắn hơn, nhưng không phải là không che chở cho con, thể hiện đúng tình cảm cha con,cây tử nhỏ hơn cây phụ nhiều, cũng ba tàn, quấn quýt lấy cây phụ, lúc nào cũng nhờ sự bao bọc cuả người cha. 

Thế long giáng
Thế này dễ uốn hơn thế long thăng, hình dáng điệu bộ ngược lại với thế long thăng là được. Đầu chúi xuống, ngực nằm trên mặt chậu, cành nhánh làm mây bao lấy chân uốn khúc trong tư thế đáp xuống, đuôi mềm dẻo, làm bánh lái điều khiển êm ái nhẹ nhàng một cách tự nhiên. Tuy nhiên không kém phần oai phong lẫm liệt, vì rồng là con vật trong bộ tứ linh, rất dũng mãnh. 

Thế long thăng
Thế này có hai cách uốn, tùy theo ý cuả nghệ nhân, tùy theo đánh cây+ Cách thứ nhất: Uốn đầu rồng ở trên ngọn cây. Cách này hợp lý vì rồng bay lên thì đầu phải ở trên, nhưng rất khó uốn, làm sao ngọn cây nhỏ hơn gốc cây mà uốn đầu nằm trên ngọn cho đạt.

Đã có người trả đến 10 tỷ đồng nhưng ông không bán. Cây sanh đã trải qua 4 đời người được gia chủ chăm sóc như một con người, nhà có tang cây cũng được quệt vôi chịu tang. Vì vậy khi chuyển bán cho ai không hẳn chỉ là tiền nong mà phải có “duyên” mới “gả bán”.

 

Ông Nguyễn Gia Hiền bên cây sanh có tuổi thọ 4 đời của mình.

 

Trong Festival cây cảnh nghệ thuật tổ chức ở TP Hồ Chí Minh năm 2006, đây là cây cảnh duy nhất đạt giải Vàng. Và cũng trong Festival này, một đại gia khét tiếng ở Sài Thành dám bỏ ra 400.000 USD (gần 6 tỷ Việt Nam đồng) để mua cây sanh này cùng với cây đa búp đỏ đạt giải Đồng của ông Vũ Văn Châu (cũng ở Triều Khúc, Hà Nội) nhưng cả hai ông đều không bán. Những “kỷ lục” hiếm thấy này đã khiến tôi phải tò mò tìm về tận nơi để được “tận mục sở thị”.

 

Cây có tuổi thọ 4 đời người

 

Trước khi quyết định đi đến nhà ông Nguyễn Gia Hiền để tìm hiểu về cây sanh có nhiều “kỷ lục” này, tôi được một số bậc đàn anh ghé tai mách nhỏ: “Chú nên đến gặp ông Nguyễn Huy Hiền – Chủ tịch câu lạc bộ cây cảnh làng Triều Khúc và nhờ ông ấy dẫn đi. Ông Nguyễn Gia Hiền không phải là người khó tính nhưng lại là người rất thận trọng, từng từ chối rất nhiều phóng viên của một số tờ báo đến tìm hiểu viết bài...”. Theo đúng lời dặn tôi tìm về nhà ông Huy Hiền và thật may được ông giúp đỡ rất nhiệt tình.

 

Sau tiếng gọi cửa, đón chúng tôi là một người đàn ông mắt đeo kính, trạc tầm 50 tuổi, dáng người mực thước, mặc áo ba lỗ trắng, quần đùi, trên tay đang cầm ô doa tưới cây ra đón. Ông Huy Hiền giới thiệu với tôi đây chính là ông Gia Hiền – chủ nhân của cây sanh quý mà tôi đang muốn gặp. Sau màn chào hỏi làm quen, khi liếc qua hàng chục chậu cây cảnh đang được xếp ngay ngắn trước sân nhà, tôi đã không khỏi bị “mê hoặc”. Thú thực, dù là một kẻ ngoại đạo hết sức “khù khờ” về cây cảnh nhưng khi nhìn những chậu cây cảnh ở đây tôi đã không thể rời nổi mắt khỏi chúng. Thấy vậy, ông Huy Hiền gợi ý đứng luôn ở ngoài sân để nói chuyện cho tiện bề quan sát.

 

Dẫn tôi lại ngay một cây sanh được đặt trang trọng ngay chính giữa trung tâm của sân nhà, trong một chiếc bể rộng, chứa đầy nước, ông Gia Hiền giới thiệu: “Đây chính là cây cảnh mà cậu đang muốn được tận mục sở thị. Nó là bảo vật gia truyền 4 đời của dòng họ Nguyễn chúng tôi và cũng là cây chủ của khu vườn có hơn 50 chậu cây cảnh này...”.

 

Cây được trồng trên một tảng đá cổ, rễ quặp sâu vào tảng đá. Toàn bộ cây được đặt trong một bể chứa bằng xi măng hình chữ nhật có chứa nước sạch.

 

Ông Gia Hiền kể, Triều Khúc là một làng có truyền thống chơi cây cảnh lâu đời. Nhà nào cũng chơi và chơi từ thế hệ này qua thế hệ khác. Tuy nhiên, riêng với người Triều Khúc, dù trong nhà có hàng trăm, hàng nghìn chậu cảnh thì bao giờ cũng phải có một cây làm cây chủ. Cây chủ thể hiện phong cách của người chơi, thể hiện gia phong, nề nếp theo triết lý Nho giáo của gia đình.

 

Cây chủ thường phải được đặt ở vị trí trung tâm và trang trọng nhất của khu vườn. Đó cũng là lý do ông chọn cây sanh quý này làm cây chủ của vườn cảnh nhà ông.

 

Về nguồn gốc của cây sanh quý hiếm này, ông Gia Hiền cho biết: “Lúc sinh thời ông cụ thân sinh ra tôi có kể lại rằng đây là cây sanh do một người bạn thân tặng cho ông nội tôi. Ông nội tôi mất đi để lại cho bố tôi. Đến năm bố tôi 80 tuổi, tức là cách nay 20 năm, vì đã quá già yếu nên tôi xin phép cụ được chăm sóc cây và lúc đó tôi mới được chính thức sở hữu cây sanh này. Ông cụ tôi nếu còn thì nay vừa tròn 100 tuổi mà cây này lại có từ đời ông nội tôi, vậy tính sơ sơ tuổi đời của cây cũng 100 tuổi có lẻ, còn tính theo đời thì đến đời con trai tôi hiện nay là cây đã qua 4 đời chính chủ...”.

 

Chăm cây như nuôi con

 

Mời chúng tôi lên ngồi trước thềm nhà nơi có chiếc chiếu hoa đã trải sẵn và ấm trà vừa mới pha, ông Gia Hiền kể tiếp câu chuyện về cây sanh quý.

 

“Lúc được ông cụ giao cho quyền sở hữu cây sanh quý này tôi mới 30 tuổi. Tôi phải nói ngon nói ngọt với cụ bao nhiêu lần để xin cụ cải tạo lại thế cũ của cây, cụ mới chịu đồng ý, bởi đó là thế cổ mà ông nội và bố tôi phải mất bao nhiêu thời gian, công sức mới tạo được. Khi thấy tôi cắt trụi hết cành, lá của cây thì người trong nhà ai cũng kêu, bảo tôi là phá hoại cây gia bảo. Phải mất 15 năm sau tôi mới được minh oan khi cây đoạt giải Vàng toàn quốc trong Festival sinh vật cảnh 2006 tại TPHồ Chí Minh...”.

 

Cây sanh này có thế Phu thê (thế chồng vợ) – thế cây này thể hiện cho một gia đình hòa thuận, hạnh phúc.

 

Theo nhận định của giới chơi cây cảnh nghệ thuật Hà Nội thì cây sanh của ông Gia Hiền có thế Phu thê (thế chồng vợ) – thế cây này thể hiện cho một gia đình hòa thuận, hạnh phúc, đây là một thế cây rất khó tạo dáng. Cây có tới hai thân, hai ngọn nhưng phân chia rõ ràng thân lớn, thân bé, tán trên tán dưới thể hiện cho một cặp vợ chồng. Thân lớn tượng trưng cho người chồng, là trụ cột chính trong gia đình nên nó phải mang dáng dấp mạnh mẽ, to lớn. Còn thân bé tượng trưng cho vợ, là nữ nên uốn lượn mềm mại và thấp hơn tán chồng. Xung quanh hai thân này mọc ra 9 cành tương ứng với 9 tán nhỏ khác nhau nhưng không có tán nào đè chồng lên nhau. 9 tán nhỏ theo quan niệm của người chơi là biểu trưng của 9 người con. Cây được trồng trên một tảng đá cổ, rễ quặp sâu vào tảng đá. Toàn bộ cây được đặt trong một bể chứa bằng xi măng hình chữ nhật có chứa nước sạch. Nước ở đây được thay thường xuyên, vì như thế cây mới giữ được thế, không phát triển quá nhanh.

 

Theo ông Gia Hiền, khó nhất trong việc tạo nên thế mới của cây sanh quý là tạo dáng mới nhưng vẫn giữ được nguyên vẹn cốt của cây. Tuyệt đối cấm kỵ không được để lộ những nhát cắt do con người tác động. Dáng dấp đấy là do con người tạo nên nhưng nhìn vào người ta vẫn nghĩ là nó phát triển tự nhiên, đó là một điều khó trong chơi cây cảnh nghệ thuật mà không phải ai cũng làm được. Cây quý ở chỗ là nó mang dáng dấp cổ kính và có biểu hiện của năm tháng cũng như thể hiện được cốt cách của con người.

 

“Tại sao năm 2006, người ta mua cây này với giá gần 3 tỷ đồng mà ông không bán?” – tôi hỏi. Ông Gia Hiền nhấp một ngụm trà rồi ôn tồn giải thích: “Không phải là chúng tôi chê tiền đâu. Thời điểm đó, 3 tỷ đồng là một số tiền không nhỏ. Nhưng các anh có chơi cây cảnh mới biết. Chúng tôi xem cây như bạn, ngày đêm quấn quýt bên cây và lấy cây làm lẽ sống. Nhà có tang thì cây cũng chịu tang. Tôi không biết ở những nơi khác thế nào, còn ở Triều Khúc, nhà có tang thường phải dùng vôi quệt vào mỗi thân cây như để cây cùng chịu tang cùng chủ nếu không cây sẽ chết. Bất kỳ cây nào quên quệt vôi là y như rằng hôm sau cây sẽ chết. Bởi thế chúng tôi không muốn vì tiền mà bất chấp mọi thứ để giao cho một người không biết gì về cây cảnh, như thế có tội lắm...”. Tuy nhiên khi chúng tôi hỏi về mức giá được trả gần đây thì ông Hiền không nói.

 

Chỉ đến khi tìm hiểu từ một “tay chơi” cây cảnh khá có tiếng ở Hà Nội, là bạn thân của ông Gia Hiền thì mới biết, từ năm 2006 trở lại nay, sau khi nghe tiếng đã có rất nhiều đại gia đến chiêm ngưỡng và trả giá lên tới 6 tỷ, 8 tỷ, thậm chí mới đây có người trả lên đến gần 10 tỷ đồng nhưng ông Hiền vẫn không chịu bán. Lý do duy nhất được ông Hiền chia sẻ với bạn: vì đây là vật gia bảo nên không thể tùy tiện trao gả, gặp duyên dù giá rẻ hơn ông vẫn vui lòng nhượng lại.

 

Hà Tùng Long